Autor: Željko V. Mitić
Studija američkog istoričara i politikologa Roberta O. Pakstona Anatomija fašizma (2004) predstavlja svojevrsnu razradu njegove teze, prethodno izložene u njegovom eseju „Pet faza fašizma” (“The Five Stages of Fascism”, 1998), o pet paradigmatičnih faza kroz koje svaki fašistički pokret može da prođe, pri čemu su kroz svih pet dosad prošli samo originalni, italijanski, fašizam i nemački nacizam. Iako će naposletku ponuditi svoju definiciju fašizma, Pakston će se, umesto traženja zajedničkih imenitelja za svaki njegov pojedinačni pojavni oblik i njihovog apstrahovanja u jedinstven koncept, prevashodno posvetiti razmatranju konkretnih istorijskih, političkih, društvenih i drugih okolnosti i procesâ koji su dovodili do pojave fašizma, njegovog razvoja i konačnog pada. Pakston je pritom i te kako svestan brojnih poteškoća u pronalaženju zadovoljavajuće definicije. Postoje, recimo, znatne razlike među pojedinačnim fašističkim režimima, pa čak i između italijanskog fašizma i nemačkog nacizma, kao paradigmatičnih primera, što će navesti izvesne istraživače (De Feliče, Braher) da poreknu i sámu mogućnost pronalaženja zajedničkog opšteg koncepta koji bi obuhvatio čak i samo ta dva pomenuta slučaja. Poteškoću na putu ka zadovoljavajućoj definiciji predstavlja i poslovični fašistički oportunizam. Primer Musolinijevog režima otkriva nam programsku kolebljivost, prilagođavanje programskih načela potrebama trenutka ili čak i potpuno zanemarivanje sopstvenih principa zarad postizanja viših ciljeva, znatnu heterogenost pripadnikâ pokreta (od kojih će ga neki vremenom, razočarani, i napustiti), spremnost na povremenu saradnju i s proklamovanim nepomirljivim neprijateljima, sklonost nekih nefašističkih režima ka usvajanju izvesnih elemenata fašističke ikonografije i(li) retorike kako bi se pomoću njih predstavili kao „siloviti, životni i prihvatljivi masama”, Musolinijevo inicijalno odbijanje da svoj pokret pretvori u partiju u cilju lakšeg očuvanja njegove masovnosti, to jest prihvatljivosti za što šire krugove, kao i niz drugih elemenata koji govore u prilog fašističkom kameleonstvu, to jest njegovoj (fašističkoj) često beskrupuloznoj pragmatičnosti i oportunizmu. Kao jedan od preduslova za uspešan fašizam Pakston ističe, pozivajući se na Orvela, i ukorenjenost unutar određene društvene grupe: preuzimanje klasičnih fašističkih simbola i retorike može proizvesti suprotan, odbojan efekat, jer se taj čin oseća kao tuđinski upliv, pored toga što ti simboli i retorika nose sa sobom i krajnje neprijatan semantički teret.
Fašizam je, dakle, neka vrsta ideologije bez ideologije, koja nema „nikakvu kvintesenciju, pa čak ni najobičniju esenciju” (Eko) i koja ispod „izvesnog broja magijskih verovanja” (Nojman) nema nikakvu čvrstu, principijelnu osnovu. On počiva na opštim mestima lične odabranosti (stečene rođenjem, odnosno putem krvi) i odabranosti sopstvenog Naroda, imperativa (narodnog) zajedništva kao jedne od vrhovnih vrlina, postojanja Večnog Neprijatelja kao inferiornog zavidljivca i kvaritelja Narodne čistote (a čiju će ulogu, u zavisnosti od afiniteta nosilaca te ideje, igrati najrazličitje ličnosti, kao i društvene, političke, religijske i druge grupe), Vođe kao neke vrste božanskog izaslanika, odnosno čoveka Proviđenja, u čiju se ulogu i rasuđivanje ne sme sumnjati, eshatološkog shvatanja sadašnjeg trenutka kao prelomnog u pogledu toga hoće li, nakon beskrajno dugog procesa opadanja i ogrezlosti u različite stepene dekadencije, Narod konačno uzeti stvar u svoje ruke i zauzeti zasluženo mesto u raju (hiljadugodišnjem Rajhu ili novom Dušanovom carstvu) ili nastaviti putem sopstvene propasti. Fašizam je, stoga, da se poslužimo jednom parafrazom, uvek i svuda moguć baš zato što se nigde ne može (u potpunosti) ostvariti u skladu sa svojim opštim mestima. Pakston će takođe istaći to da fašizam, a za razliku od komunizma, liberalizma, konzervativizma i drugih izama, nije zasnovan ni na kakvom iole čvrstom i doslednom filozofskom sistemu, odnosno ideološkom programu, ali neće otići tako daleko da fašizmu pripiše i potpunu ideološku proizvoljnost: istina se u slučaju fašizma, veruje Pakston, nalazi između sprovođenja čvrstih programskih načela u praksi i pomenute potpune ideološke relativnosti, mada daleko bliže ovom potonjem polu.
Čitav vek od svog začetka, fašizam, u raznim svojim vidovima, i dalje predstavlja realnu pretnju. Njegova moć ogleda se između ostalog i u tome što sâm taj koncept nosi sa sobom dovoljno negativnog naboja da se i dan-danas, kao i u svojim ranim danima (videti o tome Orvelov članak „Šta je fašizam?” iz 1944), podjednako učestalo, i uspešno, upotrebljava kao etiketa za demonizovanje protivnikâ. Pakstonova knjiga je, sa svojim opsežnim bibliografskim esejem, de facto referentni priručnik proučavaocima i teoretičarima fašizma, a širim čitalačkim krugovima predstavlja putokaz ka prepoznavanju fašističkih obrazaca i pojava u sopstvenom dobu.